Pałac Czartoryskich
Pierwsza rezydencja wzniesiona na skraju skarpy wiślanej powstała w latach 1671-1676 według projektu holenderskiego architekta, Tylmana z Gameren. Jej fundatorem był marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który dedykował budowlę swojej żonie Zofii z Opalińskich. Ukształtowany na planie prostokąta pałac z czterema alkierzami nawiązywał w swej formie do architektury obronnej. Wokół pałacu utworzono zgodnie z ówczesnymi tendencjami barokowy ogród włoski. Rezydencja miała wówczas bogaty program ikonograficzny, powstający w ścisłej współpracy ze zleceniodawcami.
Od strony Wisły dekoracja elewacji wyrażała treści nawiązujące do symboliki wodnej. Widniał tam kartusz z herbami: Szreniawą – herbową rzeką Lubomirskich oraz Łodzią – herbem Opalińskich. Nad kartuszem umieszczono dwuwiersz, który w tłumaczeniu z łaciny brzmi: „Brzegi te wymagają takich fal rzeki i takich łodzi”.
Wiele zmian w układzie kompozycyjnym i przestrzennym pałacu nastąpiło w wyniku wojny północnej. Zniszczeń spowodowanych podpaleniem przez wojska szwedzkie dopełniło osunięcie się skarpy w 1722 r. Pałac i otaczający go ogród zatraciły swój pierwotny charakter. Po śmierci Stanisława Herakliusza Lubomirskiego dobra puławskie odziedziczyła córka Elżbieta, żona Adama Sieniawskiego, która ograniczyła się jedynie do zlecania w Puławach drobnych napraw zabezpieczających. Zły stan techniczny obiektu nie pozwalał na szybkie doprowadzenie go do dawnej świetności.
Gruntowna przebudowa założenia pałacowo-ogrodowego rozpoczęła się dopiero, kiedy właścicielką Puław stała się córka Sieniawskich, Maria Zofia, wydana za mąż za Stanisława Denhoffa, a po jego śmierci za Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Z inicjatywy małżonków zatrudniono architekta Jana Zygmunta Deybla, który przebudował pałac w stylu rokokowej rezydencji. Ówczesny jej wygląd znany jest dzięki przechowywanym w Petersburgu pomiarowym rysunkom Deybla. Realizacją projektów Deybla zajmował się Franciszek Mayer. Powiększono wówczas także m.in. alkierze oraz wzniesiono dwie oficyny: kuchenną i gościnną. Rozbudowano zewnętrzne schody prowadzące do westybulu pierwszego piętra. Główną ozdobą pałacu była sala balowa, tzw. Złoty Salon, której projekt powierzono francuskiemu architektowi Juste-Aurèle Meissonierowi. Ostatnie piętro zajmowała m.in. kaplica i pokój bilardowy.
Świetność puławskiego zespołu rezydencyjnego to czasy, kiedy dobra puławskie przeszły w ręce Adama Kazimierza Czartoryskiego i jego małżonki Izabeli z Flemingów. Wówczas to książęca para przystąpiła do gruntownych zmian, rozbudowując pałac i przekształcając regularny ogród francuski w nowy, zgodny z ówczesną modą i tendencjami, rozwijającymi się w Anglii, typ ogrodu zbliżonego do naturalnego krajobrazu. Przebudową pałacu kierował architekt Chrystian Piotr Aigner. W trakcie prac przy przekształcaniu rezydencji rozbudowano alkierze i pawilony boczne, stworzono także nową fasadę od strony dziedzińca. Pałac tym samym zatracił swój rokokowy charakter. Do mieszczących się w lewym skrzydle apartamentów księżnej dobudowano także oranżerię, która łączyła go z lewą oficyną. Stąd można było przedostać się do ogrodu. Nad wejściem umieszczona była sentencja: "Tu niechaj wiedzie słodkie zapomnienie trosk życia". Obok Aignera z Puławami związani byli wówczas architekci, m.in. Szymon Bogumił Zug, Joachim i Jakub Hemplowie, dekorator Wojciech Jaszczołt, a także sztukator Fryderyk Bauman. Wybuch powstania listopadowego doprowadził do upadku ośrodka puławskiego. Dobra Czartoryskich zostały skonfiskowane, zaś rodzina udała się na emigrację. W pałacu ulokowano przeniesiony z Warszawy Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, na którego potrzeby w 1840 roku pod okiem architekta Józefa Góreckiego dokonano kolejnej przebudowy. Zlikwidowano wówczas prowadzące na poziom pierwszego piętra reprezentacyjne schody zewnętrzne oraz przypałacową oranżerię. Połączono również korpus główny pałacu z przypałacowymi oficynami, tworząc układ podkowy. Wnętrza pałacowe także zostały przystosowane do potrzeb Instytutu. Dawny Złoty Salon przebudowano na kaplicę katolicką, a na drugim piętrze, w jednej z sal ulokowano kaplicę dla uczennic wyznania prawosławnego. W 1858 roku wnętrza pałacowe zostały strawione przez pożar spowodowany najprawdopodobniej zaprószeniem ognia. Zniszczeniu uległy najbardziej reprezentacyjne wnętrza oraz wewnętrzna drewniana klatka schodowa. Pracami nad przebudową kierował architekt Julian Ankiewicz, któremu zawdzięczamy zachowaną do dziś bryłę pałacu. Dość istotną zmianą było wprowadzenie klatki schodowej z lanego żeliwa, wykonanej przez Rządową Fabrykę Machin na Solcu w Warszawie. Przebudowano kaplicę katolicką na pierwszym piętrze, która w niemal niezmienionej formie przetrwała do dziś. Sala, która stylowo reprezentuje gotyk angielski, zyskała nazwę Sali Gotyckiej, a wnętrze westybulu obecnej Sali Kamiennej otrzymało dekorację nawiązującą do pomieszczenia pierwotnego. Ozdobiono je dekoracjami sztukatorskimi w formie instrumentów muzycznych i wici roślinnych.
Od lat sześćdziesiątych XIX w. pałac był siedzibą instytutów rolniczych: Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego oraz Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Obecny właściciel − Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy sprawuje pieczę nad całym kompleksem. Położony na terenie Zespołu Rezydencyjnego Książąt Czartoryskich pałac jest także siedzibą Muzeum Czartoryskich w Puławach i Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi.
Opracowanie materiałów: Grażyna Bartnik-Szymańska, Muzeum Czartoryskich w Puławach
